Kven i helsike var Lars Hille?
Innleiing på fest ved Høgskulen på Vestlandet, Campus Sogndal, 16. juni 2017.
Kjære alle saman!
Den sjølvvalde tittelen for denne innleiinga er: «Kven i helsike var Lars Hille?»
Historikaren Gunnar Yttri har blitt bedt om å seia nokre ord på denne festen ved Høgskulen på Vestlandet her ved Campus Sogndal. Det skulle berre mangla! Alle skapelege festar burde ha ei historisk innleiing, det trur eg me alle kan vera samde om.
Sjølvsagt kan me læra mykje av historia, nesten like so mykje som me kan læra av våre eigne erfaringar i livet, anten me opplever stor lukke eller ulukke, anten me gjer feil eller me lukkast. Kanskje er det feila me lærer mest av. Klok av skade, er det noko som heiter. Brent barn skyr elden. Erfaringar kan vera nyttige både i kvardag og fest. Kva lærdommane våre bør bety i praktiske handlingar er meir avhengig av våre eigne sjølvstendige val i den einskilde særskilde situasjon. Men om me vil og er vakne nok so kan me læra av historia.
Slik elementær historie-teori låg truleg i botnen då det nye styret for Høgskulen på Vestlandet, det dåverande interimstyret, hadde sitt første møte og si første seminar-samling 15. september 2016 på Ørnen hotell, adresse Lars Hilles gate 18 i Bergen. Vit at det sitjande høgskulestyret her fekk ei god opplæring og kan i alle fall ikkje skulda på denne om ein likevel trør feil.
Seminaret på Ørnen hotell, lokalisert i Lars Hilles gate, var ein freistnad på å overføra viktige historiske lærdommar til styremedlemmane. Ole Gunnar Søgnen, Liv Reidun Grimstvedt og Rasmus Stokke, avtroppande rektorar for høvesvis Høgskulen i Bergen, Høgskulen Stord/Haugesund og Høgskulen i Sogn og Fjordane, hadde mykje på hjarta frå kvar frå sin høgskule. Dei hadde ein felles bodskap i den nye fusjonsplattforma for Høgskulen på Vestlandet. Dei gav oss sjølvsagt solskinshistorier alle i hop. Rune Nilsen, styreleiar for Høgskulen Søraust, fortalde nøkternt og innsiktsfullt om deira nyvunne erfaringar med ein ny-fusjonert fleir-campus høgskule med universitetsambisjonar. Det var ikkje like mykje fryd og gaman der i garden.
Ikkje minst hadde professor Jan Fridtjof Bernt, landets fremste ekspert i lover og reglar ikring universitet og høgskular, ei grundig førelesing om styret sitt ansvar og rolle. Han opna førelesinga si slik: «De trur dette er enkelt, men berre vent til eg har forklart det.» Styremedlem Gunnar Yttri noterte seg den setninga. Men han gjorde også eit anna notat frå dette første styreseminaret: «Kven i helsike var Lars Hille, denne mannen som har fått ei stor gate oppkalla etter seg sentralt i Bergen by, gata der styret for den nye Høgskulen på Vestlandet hadde sitt første møte?» Det spørsmålet får me koma tilbake til.
Kva var dei historiske røtene til institusjonen som drog sitt siste pust nyttårsaftan 2016? Høgskulen i Sogn og Fjordane vart til i 1994 gjennom ei samanslåing av alle høgare utdanningsmiljø i Sogn og Fjordane: Sogndal lærarhøgskule (skipa 1972), Sogn og Fjordane distriktshøgskule (1975), Sogn og Fjordane sjukepleiehøgskule (1979), Høgskuleutdanninga på Sandane (1981) og Sogn og Fjordane ingeniørhøgskule (1988).
Dei to eldste av fusjonspartnarane var Sogndal lærarhøgskule frå 1972 og Sogn og Fjordane distriktshøgskule frå 1975. Eg nemner desse to særskilt fordi etableringa av dei representerer noko heilt nytt i utbygginga av høgare utdanning i Noreg etter andre verdskrigen. Både lærarskulen og distriktshøgskulen inngjekk i ein større plan med brei politisk støtte i Stortinget om å gjera høgare utdanning tilgjengeleg for større deler av dei veksande ungdomskulla, og å nytta høgare utdanning til å byggja og utvikla både bygd og by i heile landet.
Utbygging av distriktshøgskular var middelet. Universitetet i Tromsø var ein del av det same storstila tiltaket. Kjell Bondevik, med oppvekstår i Leikanger og Sogndal, var den ansvarlege statsråd i Borten-regjeringa frå 1965 – 1971, mannen som greip og sette dei nye ideane ut i livet med enorm fart og kraft. Bondevik vart desse åra den store arkitekten, «the game changer» i norsk høgare utdanning. Dei viktigaste strukturane i universitets- og høgskulesektoren fram til dags dato vart teikna under Kjell Bondevik. Tenk litt på det neste gong du går over Kjell Bondevik-plassen ved det praktfulle Høgskulebygget i Sogndal.
I Sogn og Fjordane, det siste fylket i Noreg der det vart etablert institusjonar av det slaget me i dag reknar for høgare utdanning, var lærarskulen ein del av denne nasjonale distriktspolitiske given. Sogndal lærarskule var nr. 18 i rekka av norske lærarskular, men var den første som vart lagt til bygdemiljø etter 1945. Då Sogn og Fjordane distriktshøgskule opna dørene i Sogndal i 1975, var dette den tredje distriktshøgskulen som vart lagt til bygdemiljø, etter Volda og Bø i Telemark.
Den første historiske lærdommen å merka seg av dette er knytt til spørsmålet: Kvifor vart høgare utdanning i fylket først lagt til Sogndal? Svaret har med geografien og folketalet i Sogn og Fjordane å gjera. Sett frå fylket si side var Førde i Sunnfjord med si sentrale lokalisering nokolunde midt i fylket den beste staden for ein lærarskule. Men då spørsmålet var oppe til si første viktige drøfting tidleg i 1960-åra var Kyrkje- og undervisningsdepartementet under statsråd Helge Sivertsen tydleg på at Sogndal var rette staden. Departementet la til grunn at ein lærarskule i Sogn og Fjordane måtte vera til for eit langt større omland enn berre sjølve fylket. Folketalet i fylket spela inn, det same gjorde den mangelen på lærarar i fleira andre strok. Departementet ringa inn Sogn og Fjordane, Nord-Hordaland, deler av Buskerud og Oppland, som til dømes Valdres og Hemsedal.
Høgare utdanning i Sogn og Fjordane var med andre ord frå første dag sett til og var fullstendig avhengig av å rekruttera ungdom frå større deler av landet enn berre eige fylke. Det eine er folketalet, det andre er at folk i Sogn og Fjordane, i mykje likt Vestlandet elles, er vane med å reisa ut for å skaffa seg utkome i livet. Store deler av ungdommen i fylket reiser ut og skaffar seg utdanning og arbeid. Det er eit godt karaktertrekk og det er viktig for heile landet. Heimfødingar byggjer først og fremst eigen heim.
Når eg sjølv held føredrag for tidlegare studentar som har «reunion» i Sogndal, so spør eg alltid kvar i landet dei kjem frå. Tru meg; Hordaland, Buskerud og Oppland er jamt svært godt representert. Og di nærare vår eiga samtid desse jubileumssamlingane ligg, di større deler av landet kjem tidlegare studentar i Sogndal frå.
Dei siste 40 åra har den rike utviklinga av samferdsla, bygging av vegar, tunnelar og bruer, bunde i hop Sogn og Fjordane og sambandslinjene utover på ein heilt ny og langt meir effektiv måte. Når Høgskulen i Sogn og Fjordane i sitt siste leveår rekrutterte langt over 60% av studentane utanfor fylket, so kan ein likevel seia at planleggarane i departementet var framsynte. Vel, lærdommen synest i alle høve å vera at Campus Sogndal og Campus Førde ved Høgskulen på Vestlandet, må rekruttera nasjonalt for å lukkast og å utvikla seg vidare. For å klara det må me vera fagleg sterke og me må vera synlege i marknadsføringa av høgskulen. Det er ein lærdom å ta til følgje i utviklinga av Høgskulen på Vestlandet.
Den andre lærdommen gjeld ikkje berre nær-region Sogn og Fjordane, men heile Høgskulen på Vestlandet. Høgskulane som 1. januar 2017 vart slått saman i Høgskulen på Vestlandet har ulikt opphav, men oppgåva med å forsyna eige fylke og nærområde med arbeidskraft er tradisjonell felleseige.
Det er også felles for studiestadane i Bergen, Sogndal, Førde, Stord og Haugesund at mange av dei kandidatane som ikkje tek seg arbeid på Vestlandet, reiser til hovudstadsområdet. På hi sida er det veldig fåe som tek tilsvarande høgare utdanning i Oslo som flyttar til Vestlandet.
So er det eit faktum at di meir landleg, eller ruralt eit område er, di meir avhengig er arbeids- og næringslivet i området av kandidatar frå den høgskulen som reelt er lokalisert i området. Alt dette har me historiske tal for frå Senter for profesjonsstudiar. For ein høgskule som tek særskilt mål av seg om å byggja og utvikla Vestlandet, og modig kombinerer dette med ein universitetsambisjon, er dette noko å bita seg merke i.
Fleire av oss som arbeider i Høgskulen på Vestlandet vil i vår ha opplevd rikeleg med arbeid og stått i innfløkte og intense prosessar. Arbeidsdagen har vorte meir samansett. Tidlegare arbeidsoppgåver har fått selskap av fusjonsarbeidet, og båe skal løysast godt og tidseffektivt. Om nokon i nær-region Bergen, Stord/Haugesund eller Sogn og Fjordane stundom kjenner seg trøytte og stundom litt mismodige, er dette forståeleg.
Hugs også på å ta omsyn til at alderen tyngjer. 1.1.2017 vart nær-region Sogn og Fjordane med eitt 133 år eldre. Høgskulen i Sogn og Fjordane med røter tilbake til 1972 vart omtrent 45 år. Men Høgskulen på Vestlandet kan rekna sine institusjonelle røter tilbake til 1839 og lærarseminaret på Stord. Me er del av ei større, djupare og meir langstrekt historie no.
Dette syner seg i fleire saker i høgskulestyret, og heilt konkret ved at folk i og ikring styret har med seg historisk litteratur på styremøta. Sissel Johannson Brenna, representant for dei fagtilsette i Bergen, gav meg tidleg i haust boka «Hver dag er en sjelden gave…», eit festskrift til 90-årsjubileet for sjukepleieutdanninga ved Høgskulen i Bergen i 1998.
Bergen har altså utdanna sjukepleiarar sidan 1908. Her må skytast inn at jordmorutdanninga reknar sine institusjonelle røter heilt attende til 1860 og Bergens Fødselsstiftelse og Jordmoderskole. Campus Bergen kan elles rekna nokre av sine røter slik: Ingeniørutdanningane har opphav i Bergen teknisk skule frå 1875, og lærarutdanningane har opphav i Bergen lærarskule frå 1953.
Då styret hadde møte på Stord i november 2016 kom Tage Båtsvik, vår ny-tilsette organisasjonsdirektør, berande med fleire kassar med jubileumsskrift for Høgskulen Stord/Haugesund. Kvar styremedlem fekk kvar si bok. Her står det å lesa at i Haugesund var det maritim utdanning alt i 1874 med styrmannsutdanning. På Stord var det sjukepleieutdanning frå 1977 og i Haugesund frå om lag 1980. Desse sjukepleieutdanningane vart altså til omtrent på likt med sjukepleieutdanninga i Førde som vart skipa i 1979.
Men lat oss avslutningsvis samla oss litt om Stord, vår eldste lærestad. Lærarutdanninga på Stord, heilt attende til 1839, har vore særs viktig for utviklinga på Vestlandet særskilt, men også for Noreg generelt. Stord har i meir enn 175 år vore vårt historiske felleseige.
«Vestlandslæraren» har vorte eit kraftfullt omgrep i norsk historieskriving. Vestlandslæraren var ein samfunnsbyggjar som gjekk inn i verv lokalt og nasjonalt i forminga av det moderne Noreg i minst eit halvt århundre frå slutten av 1800-talet. I dag ville me vel kalla dei entreprenørarar eller innovatørar. Mange av dei var avgjerande viktige for fremjinga av målsaka. I høve til folketalet var Sogn og Fjordane det fylket i Noreg som utdanna suverent flest lærarar i tidsrommet frå 1900-1950. Det var i ei tid der dei næraste lærarskulane låg anten på Stord eller i Volda. Omgrepet «Vestlandslæraren» var sterkt knytt til desse lærestadane.
Lat meg få nemna to av tallause døme der lærarar utdanna frå Stord har gjort ein varig skilnad i utdannings-Noreg. Henrik Kaarstad (1865-1927) frå Innvik i Nordfjord tok lærarskuleeksamen på Stord i 1884. Nordfjordingen Kaarstad vart den store drivkrafta bak bygginga av Volda lærarskule frå privat lærarskule rundt 1900 fram til skulen i 1920-åra, då med statleg eigarskap, var den største lærarskulen i Skandinavia med over 400 elevar.
I Volda set ein gjerne Henrik Kaarstad i samband med ein særmerkt sterk og sunnmørsk utdanningskultur der Kaarstad inngår i ei imponerande rekkje med skriftlærde bønder, tidlege lokale trykkeri på Aarflot og vår store læremeistar, språkgeniet Ivar Aasen. Eg plar minna mine kjære kollegaer i Volda på at Henrik Kaarstad var nordfjording og berre ein del av ei omfattande, varig og kontinuerleg hjerneflukt frå Sogn og Fjordane. Frå og med 1.1. 2017 kan alle me som arbeider i Høgskulen på Vestlandet i tillegg seia: «Henriken, ja, han var utdanna hjå oss han!»
Lars Uglum (1892-1971) frå Sogndal i Sogn, tok lærarskuleeksamen ved Stord i 1915. Han vart lærar og ordførar i Sogndal, tok sentrale verv i lokale moderniseringstiltak, og var den store drivkrafta for skipinga av dei aller første gymnasklassane i Sogndal i 1942. Sogndal gymnas vart seinare det første viktige grunnlaget for å leggja dei første lærarskuleklassane til Sogndal. Det er vanskeleg å tenkja seg den moderne skule-utviklinga i Sogndal utan ein mann av Lars Uglum sitt format.
Heilt til sist; kven i helsike var Lars Hille, denne mannen som har fått ei gate i Bergen oppkalla etter seg, gata der styret for den nye Høgskulen på Vestlandet hadde sitt første møte?
I Norsk Biografisk Leksikon frå 1934 som de kan finna i det framifrå høgskulebiblioteket vårt, kan me mellom anna lesa at Lars Hille levde frå 1828 – 1898. Han var oppvaksen på storgarden Fresvik i Sogn (farsslekta kom eigentleg frå Innvik i Nordfjord). Nokre av dykk vil seia at dette var meir enn god nok grunn til å få ei gate i Bergen oppkalla etter seg. Men det var meir ved Lars Hille enn som so.
Lars Hille var ein høgt respektert vegbyggjarar i Noreg på 1800-talet, han var vegingeniør i det «bergenske» med verkefelt i Sogn, Voss og i Hardanger. Det var likevel i arbeidet med jarnbane-utbygging han vart eit landskjent namn. Frå 1873 fekk Hille på vegne av bystyret i Bergen ansvaret for å planleggja jarnbana frå Bergen til Austlandet. Det var ei planlegging Jarnbanedirektøren i hovudstaden, «etter en flyktig befaring», nyleg hadde skrinlagt som teknisk umogleg.
Ingeniøren Lars Hille såg heilt annleis på saka. Arbeidsmetodikken som følgde skilde seg fullstendig frå ei «flyktig befaring». Hille vandra sjølv til fots det aktuelle land- og fjellområdet, på kryss og tvers, att og fram, dag ut og dag inn. Etter «en omfattende høifjellsbefaring» peika han med «bestemthet» ut den linja som Bergensbana seinare kom til å følgja; over Hardangervidda mellom Hallingskarvet og Hardangerjøkulen.
Kong Haakon VII opna «det nasjonale og ingeniørtekniske storverk» Bergensbana i 1909. Dette var fleire år etter at Lars Hille var død. Men Hille var sjølv ansvarleg då den første viktige delen av bana vart bygd, den mellom Bergen og Voss, den med 51 (femtiein) tunnellar, og ei byggjetid på 8 år. Bergen-Voss var klar for opning i 1883.
Dette var Lars Hille, bondesonen frå Fresvik i Sogn, mannen som fekk ei eiga gate i Bergen by oppkalla etter seg, gata der styret for den nye Høgskulen på Vestlandet møttest til sitt første møte. Merk dykk namnet Lars Hille, folkens, og lukka til med alt godt arbeid i bygginga av Høgskulen på Vestlandet!
